Kaldera Nedir?

Kaldera, volkanik patlama sonucu toprağın çökmesiyle oluşmuş volkanik yer şeklidir. Bazen volkanik kraterlerle karıştırılmaktadır. Kelime, İspanyolcada ‘caldera’ ve Latincede ‘calderia’ denilen ‘pişirilmiş çömlek' anlamına gelmektedir.

Kaldera terim olarak Alman jeolog Leopold von Buch tarafından 1815 yılında Kanarya Adalarında bulunan Taburiente Kalderasını görmesi ve bu ismi kullanması sonucu literatüre eklenmiştir.

Kaldera, bir volkanın kendi içine çökmesi sonucu oluşan büyük, volkanik bir yerşeklidir. Kalderanın çöküşü, büyük bir volkanik patlama sonucu volkanın altındaki magma odasının boşaltılması ile tetiklenir. Boşalmış oda, magma patlamaları sonrasında yukarıdaki volkanik yapıların ağırlığını destekleyemez ve çökmeye başlar. Çatlaklar ilk olarak odanın çevresinde genellikle kabaca dairesel bir şekilde oluşurlar. Bu halka çatlaklar aslında volkanik delikler olarak adlandırılabilir. Magma odası boşaldıkça, volkanın halka çatlakları içindeki merkezi çökmeye başlar. Bu çöküş, büyük bir patlama sonucu veya birkaç patlama sonucunda meydana gelebilir. Ayrıca toplam çöküş miktarı yüzlerce veya binlerce metre olabilir.

Oluşumu​

Volkanik bir patlama sonucu yanardağın altında bulunan magma odasından büyük bir magma çıkışı meydana gelir. Eğer yeterince magma çıkıyorsa, büyük miktarda boşalmış olan magma odasına doğru bir çökme meydana gelir. Bu çökmenin sebebi magma odasında üstünde kalan ağırlığı taşıyabilecek kadar malzeme kalmamasıdır. Kabaca dairesel bir kırık, veya bir halka, volkanın kenarında gelişir. Bu halka kırıklar da dayk olarak bilinen sokulum müdahaleleri için besleyici olarak hizmet vermektedir. İkincil volkan bacaları yine bu halkasal kırık üzerinde gelişir. Magma odası boşaldığı zaman halka şeklindeki kırığın merkezinde kalan volkanın merkezi içeriye doğru çökmeye başlar. Bu çöküş, meydana gelebilecek patlamalarla bir doğal felakete dönüşebilir. Çöken alan 1 ila 250 km kadar olabilir.

Kaldera Türleri​

Krater - Göl Kalderaları: Krater - göl kalderaları, en güçlü volkanik patlamanın bir türü olan Plinian püskürmelerinden sonra bir stratovolkanın çöküşünden kaynaklanır. Plinian püskürmeleri, dışarıya büyük miktarda lav, volkanik kül ve kaya salmaktadır.

Kalkan Volkanı Kalderası​

Kalkan volkanı kalderaları tekil patlayıcı püskürmelerden kaynaklanmamaktadır. Bunun yerine, lavların epizodik salınım nedeniyle aşamalı şekilde azalırlar. Lav çeşmesi olarak bilinen bu daha güçsüz lav salınımı, kalkan volkanlarının karakteristik özelliğidir.

Tekrar Aktifleşen Kalderalar​

Herhangi bir volkanla bağlantısız olan yeraltı magma odasının çökmesinden dolayı tekrar aktif hâle gelen kalderalardır. Her aktifleşme sonrası kalderalar daha da büyür ve bundan dolayı çapları 15 ile 100 kilometre (9 ile 62 mil) arasında değişiklik göstermektedir. Ayrıca Dünya’daki en büyük volkanik yapılardır.

Güneş sistemindeki kalderalar​

1960’ların başından bu yana, volkanizma Güneş Sistemindeki gezegenlerde ve onların uydularında gerçekleştiği bilinmektedir. İnsanlı ve insansız uzay araçları sayesinde volkanizma Venüs, Mars, Ay ve Jüpiter’in uydusu olan İo’da tespit edilmiştir. Bunlardan hiçbirinde Dünya’daki gibi levha tektonizması yoktur. Bu gezegen ve uydularda meydana gelen volkanizma, sıcak nokta volkanizmasıdır. Bunun sebebi ise iç ısılarının yüksek olmasıdır. Boyutları oldukça değişse de bu gezegen ve uydularda bulunan kaldera birbirine benzerdir. Venüs üzerindeki kaldera ortalama 68 km, İo’daki kalderanın 40 km çapındadır. Tvashtar Paterae, İo’da bulunan en büyük kalderadır ve çapı muhtemelen 290 km’dir. Mars’taki kalderaların ortalama çapları Venüs’ten oldukça küçük (yaklaşık olarak 48 km) Dünya’daki kalderaların ortalama çapları ise 1,6 ila 80 km arasında değişmektedir.

Nemrut Kalderası (Bitlis)​

Nemrut Dağı, Doğu Anadolu Bölgesi'nde Van Gölü'nün batısında yer alan bir volkandır. Yükseltisi 2935 m olan Nemrut volkanın zirvesinde çapı 6 km'yi bulan ve dik yamaçlar ile çevrili daire şekilli bir kaldera bulunur. Kalderanın batısında bir göl yer alır. Jeolojik kayıtlara göre Nemrut volkanından son lav çıkışları 1441, 1597 ve 1692 yıllarında yaşanmıştır. 1441 yılında, halk arasında "Kantaşı Mevkii" olarak adlandırılan yerde, aktivite sonucu lav akıntıları yaklaşık 10 km2'lik bir alanda etkili olmuştur. Günümüzde Nemrut volkanından sıcak gazlar çıkmaktadır. Jeologlar Türkiye'nin faaliyete geçebilecek en "riskli" yanardağı olarak, Bitlis sınırlarında yer alan Nemrut Dağı'nı göstermektedirler.

Nemrut volkanının kalderası elips şeklinde olup doğu-batı yönünde büyük çapı 7500 m, kuzey-güney yönünde küçük çapı ise 6000 m'dir. Nemrut Dağı’nın tepesinde bulunan Türkiye’nin en büyük krater gölü. Nemrut Dağının, çapı 6 km kadar olan geniş ve derin krateri vardır. Göl, kraterin batı yarısını işgal eder. Deniz seviyesinden yüksekliği 2400 metre, yüzölçümü ise 10 km2'dir. Gölün kuzey-güney uzunluğu 4800 m, doğu-batı yönünde ise 2700 m'dir. Gölün suları tatlıdır. Taban seviyesi 2247 m olan kalderanın çevresinde yükseklikleri 5000–600 m olan dik yamaçlar bulunmaktadır. Kalderanın doğu kesiminde çökmelerden sonra meydana gelen püskürmelerle oluşan obsidyen konileri bulunmaktadır ki bunlardan Göl Tepesi 2485 m yüksekliğe ulaşır. Nemrut Gölünün kuzey ucuna yakın bir yerde Ilıgöl bulunmaktadır. Dairevi bir şekil gösteren gölün çapı takriben 500 m'dir ve en derin yeri 10 m olarak tespit edilmiştir Nemrut gölü gibi onun suları da tatlıdır. Nemrut volkanının etek kısmında lav ve tüf platoları geniş yer kaplar, kuzeyindeki volkanik rölyef içinde lav akıntılarının set yaparak oluşturduğu Nazik Gölü bulunur. 1870 m yükseklikteki göl 32 km2'dir.

Kaldera’nın içerisinde 5 göl, çok sayıda lav çıkış merkezi, lav hunisi, sıçratma konisi, sıcak su kaynakları ve 6 adet mağara mevcuttur. Göllerden en büyüğü olan Nemrut Gölü, bir hilal şeklinde ve 15km2’lik bir yüzölçümüne sahiptir. Gölün deniz seviyesinden yüksekliği 2247 metre, Van Gölü’nden ise 600 metre yüksekliktedir. Kaldera’nın batı kesiminde, tabanda Nemrut Gölü bulunur. Bir hilal şeklinde ve yaklaşık 15km'lik bir yüz ölçümüne sahip Nemrut Gölü’nün yüzeyi, deniz seviyesinden 2247 metre, Van Gölü’nden ise 600 metre yüksekliktedir. Volkanik malzeme; cüruf, sünger taşı ve obsidyenden oluşmaktadır. Yöredeki kayaçlar incelendiğinde bazalt, andezit ve trakitlerden oluşan ve akışkan türleri ile kül, tüf, pomza ve ignimbirit gibi volkanik yağış ile oluşan kayaçlardan meydana geldiği görülür.

Nemrut Dağı kaplıcası, Nemrut Dağı’nın kraterindedir. Tesisi bulunmayan kaplıcanın 60 derece sıcaklıkta olan suyu romatizma ve deri hastalıklarına iyi gelmektedir.